Nhiễm trùng đường tiết niệu ở trẻ em

Đường tiết niệu gồm các cơ quan có chức năng tạo, lưu trữ và bài tiết nước tiểu:

• Hai quả thận có chức năng lọc máu và tạo ra nước tiểu
• Hai niệu quản có chức năng dẫn nước tiểu từ thận đến bàng quang
• Bàng quang chứa nước tiểu
• Niệu đạo dẫn nước tiểu từ bàng quang ra bên ngoài cơ thể

Trẻ em có thể bị nhiễm trùng đường tiết niệu khi vi khuẩn xâm nhập vào niệu đạo và đi lên các cơ quan ở trên. Hai loại nhiễm trùng đường tiết niệu phổ biến nhất ở trẻ em là nhiễm trùng bàng quang và nhiễm trùng thận.

Khi nhiễm trùng đường tiết niệu xảy ra ở bàng quang thì được gọi là viêm bàng quang. Khi nhiễm trùng lan từ bàng quang đến thận thì được gọi là viêm thận bể thận. Cả hai loại nhiễm trùng đường tiết niệu đều có thể được điều trị bằng thuốc kháng sinh nhưng nhiễm trùng thận nghiêm trọng hơn, khó điều trị hơn và có thể dẫn đến các biến chứng nguy hiểm nếu không được điều trị kịp thời.

Nguyên nhân gây nhiễm trùng đường tiết niệu ở trẻ em

Nhiễm trùng đường tiết niệu đa phần là do vi khuẩn gây ra. Vi khuẩn có thể xâm nhập vào niệu đạo từ vùng da xung quanh hậu môn hoặc âm đạo. Loại vi khuẩn chính gây nhiễm trùng đường tiết niệu là E. coli, một loại vi khuẩn sống trong đường ruột. Hầu hết các trường hợp nhiễm trùng đường tiết niệu xảy ra khi vi khuẩn E. coli hoặc các loại vi khuẩn khác lan từ hậu môn vào niệu đạo.

Yếu tố làm tăng nguy cơ nhiễm trùng đường tiết niệu ở trẻ em

Bé gái có nguy cơ bị nhiễm trùng đường tiết niệu cao hơn bé trai, đặc biệt là khi trẻ bắt đầu tự đi vệ sinh. Bé gái có nguy cơ mắc bệnh cao hơn là vì niệu đạo của bé gái ngắn hơn và nằm gần hậu môn hơn niệu đạo của bé trai. Điều này có nghĩa là vi khuẩn sẽ dễ xâm nhập vào niệu đạo và di chuyển lên các cơ quan ở trên hơn. Những bé trai dưới 1 tuổi chưa cắt bao quy đầu cũng có nguy cơ bị nhiễm trùng đường tiết niệu cao hơn.

Niệu đạo thường không có vi khuẩn nhưng đôi khi, vi khuẩn dễ dàng xâm nhập hoặc tồn tại trong đường tiết niệu của trẻ em. Các yếu tố sau đây có thể khiến trẻ có nguy cơ mắc nhiễm trùng đường tiết niệu cao hơn:

• Cấu tạo đường tiết niệu bất thường
• Tắc nghẽn ở một trong các cơ quan của đường tiết niệu
• Vấn đề về chức năng của đường tiết niệu
• Trào ngược bàng quang niệu quản, một loại dị tật bẩm sinh khiến nước tiểu chảy ngược từ bàng quang lên niệu quản, thậm chí chảy ngược vào thận
• Sử dụng sản phẩm tạo bọt bồn tắm (đối với bé gái)
• Thường xuyên mặc quần bó sát (đối với bé gái)
• Lau từ sau ra trước sau khi đi vệ sinh
• Nhà vệ sinh không sạch sẽ
• Không chú ý giữ vệ sinh vùng kín
• Ít đi tiểu hoặc thường xuyên nhịn tiểu trong thời gian dài

Triệu chứng nhiễm trùng đường tiết niệu ở trẻ em

Các triệu chứng của nhiễm trùng đường tiết niệu có thể thay đổi theo mức độ nghiêm trọng cùa tình trạng và độ tuổi của trẻ. Trẻ sơ sinh và trẻ dưới 3 tuổi có thể không gặp bất kỳ triệu chứng nào. Ở trẻ nhỏ, các triệu chứng của nhiễm trùng đường tiết niệu thường giống với triệu chứng của nhiều vấn đề phổ biến khác như:

• Sốt
• Ăn kém
• Nôn mửa
• Tiêu chảy
• Quấy khóc
• Mệt mỏi, kém linh hoạt

Các triệu chứng còn tùy thuộc vào khu vực bị nhiễm trùng trong đường tiết niệu. Các triệu chứng của nhiễm trùng bàng quang gồm có:

• Máu trong nước tiểu
• Nước tiểu đục
• Nước tiểu có mùi hôi
• Đau hoặc nóng rát khi đi tiểu
• Đau tức ở vùng chậu, lưng dưới hoặc bụng dưới
• Đi tiểu nhiều lần
• Đi tiểu vào ban đêm
• Tiểu rắt (buồn tiểu liên tục nhưng lượng nước tiểu rất ít)
• Tiểu không tự chủ

Nếu nhiễm trùng lan đến thận, tình trạng sẽ trở nên nghiêm trọng hơn. Trẻ bị nhiễm trùng thận sẽ gặp các triệu chứng nặng hơn, ví dụ như:

• Quấy khóc dữ dội
• Ớn lạnh, run
• Sốt cao
• Da đỏ bừng
• Buồn nôn và nôn trớ
• Đau vùng hạ sườn hoặc lưng
• Đau bụng dữ dội
• Mệt mỏi đến mức không có đủ sức vận động

Các dấu hiệu ban đầu của nhiễm trùng đường tiết niệu ở trẻ em có thể dễ dàng bị bỏ qua. Trẻ quá nhỏ thường chưa biết cách diễn đạt những vấn đề mà trẻ gặp phải cho người lớn. Nếu trẻ có biểu hiện mệt mỏi và sốt cao mà không sổ mũi, đau tai hoặc không xác định được nguyên nhân thì cần đưa trẻ đi khám bác sĩ để kiểm tra xem trẻ có bị nhiễm trùng đường tiết niệu hay không.

Biến chứng của nhiễm trùng đường tiết niệu ở trẻ em

Phát hiện và điều trị kịp thời nhiễm trùng đường tiết niệu ở trẻ em sẽ giúp ngăn ngừa các biến chứng nghiêm trọng về lâu dài. Nếu không được điều trị, nhiễm trùng đường tiết niệu có thể dẫn đến nhiễm trùng thận và nhiễm trùng thận sẽ dẫn đến các vấn đề nghiêm trọng hơn, chẳng hạn như:

• Áp xe thận
• Suy giảm chức năng thận
• Thận ứ nước, khiến thận sưng lên
• Nhiễm trùng máu, có thể dẫn đến suy tạng và tử vong

Chẩn đoán nhiễm trùng đường tiết niệu ở trẻ em

Đưa trẻ đi khám ngay lập tức nếu nhận thấy trẻ có các triệu chứng của nhiễm trùng đường tiết niệu. Bác sĩ có thể chẩn đoán nhiễm trùng đường tiết niệu dựa trên kết quả tổng phân tích nước tiểu và xét nghiệm cấy nước tiểu:

• Tổng phân tích nước tiểu: Mẫu nước tiểu được thử bằng que nhúng và soi dưới kính hiển vi để tìm các dấu hiệu nhiễm trùng như hồng cầu, bạch cầu, vi khuẩn hoặc mủ.
• Xét nghiệm cấy nước tiểu: Phương pháp này thường mất từ 24 đến 48 giờ. Mẫu nước tiểu được phân tích dưới kính hiển vi để xác định loại vi khuẩn gây nhiễm trùng đường tiết niệu, lượng vi khuẩn tồn tại và từ đó bác sĩ sẽ xác định loại kháng sinh thích hợp.

Đối với những trẻ chưa thể tự đi vệ sinh, việc lấy nước tiểu giữa dòng sẽ rất khó khăn và cũng không thể lấy mẫu nước tiểu từ bỉm. Trong những trường hợp này, bác sĩ sử dụng một trong các biện pháp sau để lấy mẫu nước tiểu của trẻ:

• Túi chứa nước tiểu: cho trẻ đeo một chiếc túi nhỏ vô trùng quanh âm đạo hoặc dương vật để hứng nước tiểu.
• Lấy nước tiểu bằng ống thông: Một ống thông tiểu được đưa vào đầu dương vật của bé trai hoặc niệu đạo của bé gái vào bàng quang để lấy nước tiểu. Đây là phương pháp chính xác nhất.

Chẩn đoán hình ảnh

Bác sĩ có thể đề nghị thực hiện thêm các kỹ thuật chẩn đoán hình ảnh để kiểm tra xem nguyên nhân gây nhiễm trùng đường tiết niệu có phải do bất thường trong cấu trúc đường tiết niệu hay không. Nếu trẻ bị nhiễm trùng thận, các phương pháp này có thể giúp phát hiện tổn thương thận. Các kỹ thuật chẩn đoán hình ảnh thường được sử dụng gồm có:

• Siêu âm thận và bàng quang
• Chụp X-quang bàng quang-niệu đạo khi tiểu (VCUG)
• Xạ hình thận bằng DMSA
• Chụp CT hoặc MRI thận và bàng quang

Chụp X-quang bàng quang - niệu đạo khi tiểu (VCUG) là phương pháp sử dụng tia X để tạo hình ảnh của bàng quang và niệu quản trong khi trẻ đi tiểu. Phương pháp này được thực hiện khi bàng quang đầy. Bác sĩ sẽ tiêm thuốc cản quang vào bàng quang và sau đó cho trẻ đi tiểu, thường là qua ống thông tiểu để quan sát dòng nước tiểu chảy ra khỏi cơ thể. VCUG giúp phát hiện các bất thường về cấu trúc đường tiết niệu cũng như tình trạng trào ngược bàng quang niệu quản.

Trong xạ hình thận bằng DMSA, bác sĩ sẽ tiêm đồng vị phóng xạ vào tĩnh mạch người bệnh và sau đó chụp hình thận.

Các phương pháp chẩn đoán hình ảnh này đều có thể được thực hiện khi trẻ đang bị nhiễm trùng. Thông thường, các phương pháp này được thực hiện lại sau khi điều trị khoảng vài tuần đến vài tháng để kiểm tra xem có nhiễm trùng có gây tổn thương trong đường tiết niệu hay không.

Điều trị nhiễm trùng đường tiết niệu ở trẻ em

Nhiễm trùng đường tiết niệu ở trẻ em cần điều trị bằng kháng sinh ngay lập tức để ngăn ngừa tổn thương thận. Loại vi khuẩn gây nhiễm trùng và mức độ nghiêm trọng của tình trạng nhiễm trùng sẽ quyết định loại kháng sinh cần sử dụng và thời gian điều trị.

Các loại kháng sinh phổ biến nhất được sử dụng để điều trị nhiễm trùng đường tiết niệu ở trẻ em là:

• amoxicillin
• amoxicillin và axit clavulanic
• cephalosporin
• doxycycline (chỉ dùng cho trẻ trên 8 tuổi)
• nitrofurantoin
• sulfamethoxazol-trimethoprim

Trong trường hợp nhiễm trùng bàng quang thường chỉ cần điều trị thuốc kháng sinh đường uống tại nhà. Tuy nhiên, những trường hợp nhiễm trùng nặng hơn có thể phải nhập viện và truyền dịch hoặc kháng sinh qua đường tĩnh mạch.

Trẻ sẽ phải nhập viện nếu:

• dưới 6 tháng tuổi
• bị sốt cao kéo dài
• có khả năng bị nhiễm trùng thận, đặc biệt là khi trẻ bị bệnh nặng hoặc quá nhỏ
• bị nhiễm khuẩn huyết
• bị mất nước, nôn mửa hoặc không thể uống thuốc

Bác sĩ có thể kê thuốc giảm đau để giảm bớt cảm giác đau đớn hoặc nóng rát khi đi tiểu cho trẻ.

Nếu trẻ chỉ cần điều trị bằng kháng sinh tại nhà, cha mẹ hoặc người chăm sóc cần lưu ý những điều dưới đây:

• Cho trẻ dùng thuốc đủ liều theo chỉ định của bác sĩ. Cho dù thấy các triệu chứng đã thuyên giảm thì cũng không được ngừng thuốc giữa chừng.
• Đo thân nhiệt của trẻ nếu trẻ có dấu hiệu bị sốt.
• Theo dõi tần suất đi tiểu của trẻ.
• Hỏi trẻ xem có bị đau hoặc nóng rát khi đi tiểu hay không.
• Cho trẻ uống nhiều nước.

Trong quá trình điều trị, hãy đưa trẻ đi khám nếu:

• các triệu chứng nặng thêm hoặc kéo dài quá 3 ngày không đỡ
• trẻ sốt cao trên 38 độ C (100˚F)
• trẻ bắt đầu bị sốt hoặc sốt kéo dài dai dẳng (trên ba ngày) và thân nhiệt trên 38˚C (100˚F)

Cha mẹ cũng cần đưa trẻ đi khám khi trẻ xuất hiện các triệu chứng mới dưới đây:

• đau
• nôn mửa
• phát ban
• sưng phù
• thay đổi lượng nước tiểu

Nhiễm trùng đường tiết niệu ở trẻ em có chữa khỏi được không?

Nếu được phát hiện và điều trị kịp thời, nhiễm trùng đường tiết niệu ở trẻ em hoàn toàn có thể chữa khỏi. Tuy nhiên, tùy vào tình trạng sức khỏe của trẻ và mức độ nghiêm trọng của bệnh mà đôi khi quá trình điều trị có thể kéo dài từ 6 tháng đến 2 năm.

Những trẻ bị trào ngược bàng quang – niệu quản có nguy cơ phải điều trị bằng kháng sinh dài ngày cao hơn. Trào ngược bàng quang – niệu quản là tình trạng nước tiểu chảy ngược từ bàng quang lên niệu quản và về phía thận thay vì chảy ra ngoài niệu đạo. Trào ngược bàng quang – niệu quản ở trẻ em đa phần là do dị tật bẩm sinh ở đường tiết niệu. Nếu trẻ nhỏ bị nhiễm trùng đường tiết niệu tái đi tái lại hoặc trẻ sơ sinh bị nhiễm trùng đường tiết niệu nhiều hơn một lần kèm theo sốt thì bác sĩ sẽ kiểm tra xem trẻ có bị trào ngược bàng quang – niệu quản hay không.

Trẻ bị trào ngược bàng quang – niệu quản có nguy cơ nhiễm trùng thận cao hơn do nước tiểu trào ngược có thể mang vi khuẩn đến thận. Nhiễm trùng thận sẽ gây tổn thương thận, suy giảm chức năng thận và thậm chí có thể dẫn đến suy thận mạn giai đoạn cuối. Phẫu thuật là một giải pháp điều trị cho những trường hợp nghiêm trọng. Thông thường, trẻ bị trào ngược bàng quang – niệu quản mức độ nhẹ đến vừa sẽ khỏi bệnh khi lớn lên. Tuy nhiên, tổn thương thận hoặc suy thận mạn giai đoạn cuối có thể xảy ra ở tuổi trưởng thành.

Phòng ngừa nhiễm trùng đường tiết niệu ở trẻ em

Vì trẻ nhỏ chưa biết cách tự chăm sóc bản thân nên cha mẹ và người chăm sóc cần chú ý những điều dưới đây để bảo vệ trẻ khỏi nhiễm trùng đường tiết niệu.

• Không sử dụng sản phẩm tạo bọt bồn tắm cho bé gái. Những sản phẩm này có thể tạo điều kiện cho vi khuẩn và xà phòng xâm nhập vào niệu đạo của trẻ.
• Không để trẻ mặc quần và đồ lót bó sát, đặc biệt là bé gái.
• Nhắc trẻ uống đủ nước mỗi ngày.
• Không cho trẻ uống caffeine vì chất này có thể gây kích thích bàng quang.
• Thay tã thường xuyên cho trẻ.
• Dạy trẻ cách vệ sinh vùng kín để giữ cho bộ phận sinh dục luôn sạch sẽ.
• Nhắc trẻ đi vệ sinh thường xuyên và không được nhịn tiểu.
• Dạy trẻ lau đúng cách sau khi đi vệ sinh, đặc biệt là sau khi đại tiện. Lau từ trước ra sau sẽ giúp làm giảm nguy cơ vi khuẩn từ hậu môn xâm nhập vào niệu đạo.

Nếu bị nhiễm trùng đường tiết niệu nhiều lần, trẻ có thể sẽ phải dùng kháng sinh dự phòng. Trẻ sẽ được kê kháng sinh liều thấp và dùng hàng ngày. Cha mẹ không nên tự ý cho trẻ dùng kháng sinh mà phải đưa trẻ đi khám và dùng thuốc theo đúng chỉ định của bác sĩ.