Các tác dụng phụ của thuốc ARV điều trị HIV

Phương pháp điều trị HIV

Mặc dù vẫn chưa có cách chữa trị khỏi hoàn toàn nhưng những người nhiễm HIV hiện nay có thể kiểm soát được tình trạng bệnh để sống khỏe mạnh và lâu dài hơn. Phương pháp chính để điều trị HIV hiện nay là dùng thuốc kháng virus hay thuốc ARV. Những loại thuốc này không chữa khỏi được HIV nhưng có thể làm giảm số lượng virus trong cơ thể. Điều này giúp giữ cho hệ miễn dịch đủ khỏe để chống lại bệnh tật và ngăn bệnh tiến triển nặng thêm.

Hiện nay, có hơn 40 loại thuốc kháng virus khác nhau đã được phê chuẩn để điều trị HIV. Hầu hết những người nhiễm HIV đều phải dùng từ 2 loại thuốc ARV trở lên và phải uống thuốc đều đặn trong suốt phần đời còn lại.

Thuốc ARV phải được uống đúng lúc và đúng cách thì mới phát huy hiệu quả. Việc dùng những loại thuốc này theo đúng chỉ định của bác sĩ được gọi là tuân thủ điều trị.

Tuy nhiên, tuân thủ phác đồ điều trị không phải lúc nào cũng dễ dàng. Các thuốc kháng virus có thể gây ra các tác dụng phụ và một số trong đó còn nghiêm trọng đến mức nhiều người phải dừng thuốc. Khi uống thuốc không đủ liều thì HIV sẽ lại tiếp tục nhân lên trong cơ thể và tạo điều kiện cho virus phát triển khả năng kháng thuốc. Nếu điều này xảy ra, thuốc sẽ không còn tác dụng và phải đổi thuốc khác nhưng lúc này, người bệnh sẽ có ít lựa chọn điều trị hơn.

Dưới đây là một số tác dụng phụ phổ biến của thuốc kháng virus điều trị HIV cùng với cách khắc phục để có thể tuân thủ phác đồ điều trị.

Tuân thủ phác đồ điều trị

Tuân thủ nghĩa là thực hiện đúng theo phác đồ điều trị mà bác sĩ đưa ra. Đây là điều rất quan trọng. Nếu một người nhiễm HIV bỏ liều hoặc ngừng điều trị thì virus sẽ trở nên kháng thuốc. Điều này sẽ gây khó khăn hoặc thậm chí không thể tiếp tục điều trị HIV.

Các tác dụng phụ thường gặp của thuốc ARV

Các loại thuốc điều trị HIV đã có nhiều cải tiến trong những năm qua và một trong số đó là giảm được các tác dụng phụ nghiêm trọng. Tuy nhiên, thuốc ARV vẫn có thể gây ra một số vấn đề không mong muốn. Một số chỉ là những vấn đề nhẹ trong khi một số khác lại nặng hơn và thậm chí có thể đe dọa đến tính mạng. Tác dụng phụ cũng có thể trở nên ngày càng nặng khi tiếp tục dùng thuốc.

Thuốc điều trị HIV cũng có thể tương tác với các loại thuốc khác đang dùng và gây ra phản ứng bất lợi. Một số vấn đề sức khỏe cũng có thể làm cho tác dụng phụ của thuốc điều trị HIV trở nên nặng hơn. Vì những lý do này nên khi bắt đầu sử dụng bất kỳ loại thuốc hay thực phẩm chức năng mới nào thì người nhiễm HIV cũng cần báo trước với bác sĩ để đảm bảo an toàn.

Ngoài ra, khi gặp phải bất kỳ biểu hiện bất thường nào trong thời gian điều trị, kể cả khi đã dùng thuốc được một thời gian dài thì cũng phải báo ngay cho bác sĩ. Có thể phải sau vài tháng hoặc vài năm thì thuốc mới bắt đầu gây tác dụng phụ.

Khi xảy ra tác dụng phụ nghiêm trọng, bác sĩ sẽ tiến hành kiểm tra để xác định nguyên nhân là do thuốc hay những vấn đề khác. Nếu nguyên nhân là do thuốc thì sẽ đổi sang một loại thuốc ARV khác. Tuy nhiên, việc đổi thuốc không hề đơn giản vì sẽ phải theo dõi lại từ đầu về hiệu quả và tác dụng phụ.

Các tác dụng phụ nhẹ thường tự hết ngay khi cơ thể đã quen với thuốc. Nếu không thì bác sĩ sẽ hướng dẫn thay đổi cách dùng thuốc, ví dụ như uống khi no thay vì uống lúc đói hoặc vào buổi tối thay vì vào buổi sáng. Đôi khi, dù biết xảy ra tác dụng phụ thì vẫn phải dùng thuốc vì việc khắc phục tác dụng phụ vẫn đơn giản hơn nhiều so với những vấn đề nghiêm trọng mà HIV/AIDS gây ra.

Dưới đây là một số tác dụng phụ phổ biến mà người bệnh có thể gặp phải khi dùng thuốc kháng virus để điều trị HIV và các biện pháp để khắc phục.

Chán ăn

Một số loại thuốc ARV có thể gây chán ăn:

• abacavir (Ziagen)
• zidovudine

Biện pháp khắc phục:

• Ăn nhiều bữa nhỏ trong ngày thay vì 3 bữa lớn.
• Dùng thêm viên uống bổ sung chất dinh dưỡng để đảm bảo cơ thể được cung cấp đủ vitamin và khoáng chất.
• Hỏi bác sĩ về thuốc kích thích thèm ăn.

Loạn dưỡng mỡ

Loạn dưỡng mỡ là một tình trạng gây giảm hoặc tăng lượng mỡ ở một số vùng trên cơ thể. Điều này sẽ làm thay đổi vóc dáng cơ thể.

Một số loại thuốc gây loạn dưỡng mỡ mỡ: Phác đồ gồm có thuốc ức chế men phiên mã ngược nucleoside/nucleotide (NRTI) và thuốc ức chế protease.

Các thuốc trong nhóm NRTI gồm có:

• abacavir
• stavudine
• didanosine
• zidovudine
• lamivudine
• emtricitabine
• tenofovir

Các thuốc ức chế protease gồm có:

• atazanavir
• darunavir
• fosamprenavir
• indinavir
• lopinavir
• nelfinavir
• ritonavir
• saquinavir
• tipranavir

Biện pháp khắc phục:

• Tập thể dục để giảm mỡ toàn thân, gồm có cả những vùng mỡ đã tích tụ sau khi dùng thuốc.
• Một loại thuốc tiêm có tên là tesamorelin (Egrifta) có thể làm giảm mỡ bụng thừa ở những người dùng thuốc điều trị HIV. Tuy nhiên, một khi dừng tiêm thì mỡ bụng sẽ tích tụ trở lại.
• Hút mỡ để loại bỏ mỡ thừa ở một số vùng lớn trên cơ thể như bụng, hông, đùi..
• Nếu bị mất mỡ ở vùng mặt và khiến khuôn mặt trở nên hốc hác thì có thể cân nhắc tiêm một số loại filler (chất làm đầy) như axit polylactic (New Fill, Sculptra).

Những người nhiễm HIV và bị tiểu đường có thể hỏi bác sĩ về việc dùng metformin. Loại thuốc điều trị tiểu đường này có thể làm giảm mỡ ở vùng bụng do loạn dưỡng mỡ.

Tiêu chảy

Một số loại thuốc có thể gây tiêu chảy:

• Thuốc ức chế protease
• Thuốc ức chế men phiên mã ngược nucleoside/nucleotide (NRTI)
• Thuốc kháng sinh
• delavirdine
• maraviroc
• raltegravir
• cobicistat
• elvitegravir/cobicistat

Biện pháp khắc phục:

• Ăn ít đồ dầu mỡ, chiên rán, đồ chứa nhiều chất béo, đồ ăn cay, thực phẩm chứa nhiều thành phần hóa học và các sản phẩm từ bơ sữa.
• Hạn chế ăn thực phẩm có nhiều chất xơ không hòa tan, chẳng hạn như rau sống, ngũ cốc nguyên hạt và các loại hạt.
• Dùng thuốc trị tiêu chảy, chẳng hạn như loperamide.

Mệt mỏi

Mệt mỏi, thiếu năng lượng là một triệu chứng thường gặp của HIV và cũng là tác dụng phụ phổ biến của nhiều loại thuốc điều trị.

Một số loại thuốc ARV có thể gây ra tình trạng này gồm có:

• zidovudine
• efavirenz

Biện pháp khắc phục:

• Ăn các loại thực phẩm giàu dinh dưỡng để bổ sung năng lượng.
• Tập thể dục thường xuyên.
• Không hút thuốc và uống rượu.
• Ngủ đủ giấc.
• Nồng độ cholesterol và triglyceride cao

Một số loại thuốc ARV làm tăng nồng độ cholesterol và triglyceride:

• stavudine
• didanosine
• zidovudine
• efavirenz
• lopinavir/ritonavir
• fosamprenavir
• saquinavir
• indinavir
• tipranavir/ritonavir
• elvitegravir/cobicistat

Biện pháp khắc phục:

• Không hút thuốc
• Tập thể dục đều đặn hàng ngày
• Giảm lượng chất béo trong chế độ ăn uống.
• Ăn cá và các loại thực phẩm khác chứa nhiều axit béo omega-3, ví dụ như quả óc chó, dầu hạt cải, hàu, đậu nành,…
• Xét nghiệm máu để kiểm tra mức cholesterol và triglyceride thường xuyên.
• Dùng statin hoặc các loại thuốc khác làm giảm nồng độ cholesterol nếu được bác sĩ chỉ định.

Thay đổi tâm trạng

Ngoài những thay đổi về thể chất, các loại thuốc kháng virus điều trị HIV còn có thể gây ra những tác dụng phụ về tinh thần như thay đổi tâm trạng, ví dụ như tình trạng phiền muộn và lo âu. Đây cũng có thể là những biểu hiện, triệu chứng của HIV.

Một số loại thuốc kháng virus có thể gây ra tác dụng phụ này:

• efavirenz (Sustiva)
• rilpivirine (Edurant, Odefsey, Complera)
• dolutegravir

Biện pháp khắc phục:

• Không uống rượu bia và dùng chất kích thích
• Hỏi bác sĩ về thuốc chống trầm cảm

Buồn nôn và nôn mửa

Các loại thuốc có thể gây tác dụng phụ này: Hầu hết tất cả các loại thuốc điều trị HIV đều có thể gây ra tác dụng phụ buồn nôn và nôn mửa.

Biện pháp khắc phục:

• Ăn các bữa nhỏ trong ngày thay vì 3 bữa lớn
• Ăn các món thanh đạm
• Tránh thức ăn cay, chứa nhiều dầu mỡ
• Ăn đồ ăn nguội thay vì ăn nóng
• Dùng thuốc chống nôn để kiểm soát cảm giác buồn nôn

Mẩn đỏ

Mẩn đỏ là tác dụng phụ của hầu hết tất cả các loại thuốc điều trị HIV. Tuy nhiên, đây cũng có thể là dấu hiệu của phản ứng dị ứng hoặc một vấn đề nghiêm trọng khác. Cần đến bệnh viện ngay khi bị mẩn đỏ kèm theo các dấu hiệu dưới đây:

• Khó thở hoặc khó nuốt
• Sốt
• Nổi mụn nước, đặc biệt là xung quanh miệng, mũi và mắt
• Các nốt mẩn đỏ xuất hiện và lan rộng nhanh chóng

Một số loại thuốc ARV có thể gây mẩn đỏ:

• Thuốc ức chế protease
• emtricitabine
• raltegravir
• elvitegravir/tenofovir disoproxil/emtricitabine
• Thuốc ức chế men phiên mã ngược không phải nucleoside (NNRTI), gồm có:
  • etravirine
  • rilpivirine
  • delavirdine
  • efavirenz
  • nevirapine

Biện pháp khắc phục:

• Dùng kem dưỡng da mỗi ngày
• Sử dụng nước mát hoặc ấm khi tắm, không tắm nước quá nóng
• Sử dụng xà phòng và nước giặt dịu nhẹ, dành cho da nhạy cảm
• Mặc quần áo bằng chất liệu vải thoáng khí, chẳng hạn như cotton
• Dùng thuốc kháng histamine

Khó ngủ

Một số loại thuốc có thể gây khó ngủ:

• efavirenz
• emtricitabine
• rilpivirine
• indinavir
• elvitegravir/cobicistat
• dolutegravir

Biện pháp khắc phục:

• Tập thể dục đều đặn
• Đi ngủ và thức dậy vào một khung giờ cố định mỗi ngày và không ngủ trưa
• Sắp xếp phòng ngủ thoải mái
• Thư giãn trước khi đi ngủ bằng cách tắm nước ấm hoặc các hoạt động giảm căng thẳng khác
• Không uống trà, cà phê và các loại thức uống chứa caffeine, chất kích thích khác trong vòng vài giờ trước khi đi ngủ
• Hỏi bác sĩ về thuốc ngủ nếu vấn đề vẫn tiếp diễn

Lưu ý

Những người nhiễm HIV cần hỏi ý kiến bác sĩ trước khi dùng bất kỳ loại thuốc nào để khắc phục các tác dụng phụ của thuốc ARV. Không được tự ý sử dụng thuốc.

Các tác dụng phụ khác

Một số tác dụng phụ khác khi dùng thuốc ARV còn có:

• Phản ứng quá mẫn hoặc dị ứng, với các triệu chứng như sốt, buồn nôn và nôn ói
• Dễ chảy máu
• Giảm mật độ xương hay loãng xương, khiến xương dễ gãy
• Các vấn đề về tim mạch
• Lượng đường (glucose) trong máu cao và tiểu đường
• Nhiễm toan axit lactic (nồng độ axit lactic trong máu cao)
• Tổn hại thận, gan hoặc tuyến tụy
• Tê, nóng rát hoặc đau ở bàn tay hoặc bàn chân do các vấn đề về thần kinh

Tóm tắt bài viết

Uống thuốc ARV đúng theo chỉ định là điều quan trọng để phát huy hiệu quả kiểm soát HIV. Nếu tác dụng phụ xảy ra thì không được tự ý dừng thuốc mà phải thông báo với bác sĩ để được hướng dẫn các biện pháp khắc phục hoặc điều chỉnh phác đồ điều trị.

Có thể phải sau một thời gian và dùng nhiều loại thuốc khác nhau thì mới có thể tìm ra được phác đồ hiệu quả và ít tác dụng phụ nhất.