8 loại không dung nạp thực phẩm phổ biến nhất

Không dung nạp và nhạy cảm với thực phẩm là vấn đề vô cùng phổ biến và số người mắc phải đang ngày càng tăng.

Trên thực tế, ước tính có tới 20% dân số thế giới bị chứng không dung nạp thực phẩm.

Không dung nạp và nhạy cảm với thực phẩm thường khó chẩn đoán do có nhiều triệu chứng. Một người có thể bị nhạy cảm với một hoặc nhiều loại thực phẩm khác nhau.

Dưới đây là 8 loại không dung nạp thực phẩm phổ biến nhất cùng với các triệu chứng và những thực phẩm cụ thể cần tránh.

Không dung nạp thực phẩm là gì?

Thuật ngữ “quá mẫn với thực phẩm” (food hypersensitivity) bao gồm cả dị ứng thực phẩm và không dung nạp thực phẩm.

Không dung nạp thực phẩm không giống như dị ứng, mặc dù cả hai có một số triệu chứng tương tự nhau.

Trên thực tế, rất khó để phân biệt dị ứng thực phẩm và không dung nạp thực phẩm nên nếu nhận thấy những dấu hiệu bất thường sau khi ăn một loại thực phẩm nào đó thì tốt nhất nên đi khám để xác định rõ vấn đề.

Khi bị không dung nạp thực phẩm, các triệu chứng thường bắt đầu xuất hiện trong vòng vài giờ sau khi ăn nhưng cũng có thể phải sau đến 48 giờ mới có triệu chứng. Triệu chứng không dung nạp thực phẩm có thể kéo dài vài giờ hoặc thậm chí vài ngày. Điều này gây khó khăn cho việc xác định loại thực phẩm nào là “thủ phạm”.

Các triệu chứng không dung nạp thực phẩm chủ yếu xảy ra ở đường tiêu hóa, da và đường hô hấp.

Các triệu chứng thường gặp gồm có:

• Tiêu chảy
• Đầy hơi, chướng bụng
• Phát ban
• Nhức đầu
• Buồn nôn
• Mệt mỏi
• Đau bụng
• Chảy nước mũi
• Trào ngược axit dạ dày
• Da đỏ bừng

Không dung nạp thực phẩm thường được chẩn đoán bằng chế độ ăn loại trừ (elimination diet) nhằm thu hẹp phạm vi thực phẩm hoặc bằng các phương pháp khác.

Chế độ ăn loại trừ có nghĩa là tạm thời kiêng các loại thực phẩm nghi ngờ gây ra chứng không dung nạp trong một khoảng thời gian cho đến khi các triệu chứng giảm dần. Sau đó từ từ ăn lại những thực phẩm này và theo dõi các triệu chứng.

Chế độ ăn loại trừ giúp xác định loại thực phẩm gây ra các triệu chứng không dung nạp.

Dưới đây là 8 loại thực phẩm phổ biến nhất gây ra chứng không dung nạp.

Các loại thực phẩm phổ biến gây nhạy cảm hoặc không dung nạp

1. Sữa

Lactose là một loại đường có trong sữa và các sản phẩm từ sữa.

Lactose được phân hủy trong cơ thể bởi một loại enzyme có tên là lactase. Chỉ khi có đủ lactase thì cơ thể mới tiêu hóa và hấp thụ lactose một cách bình thường.

Không dung nạp lactose xảy ra do thiếu enzyme lactase. Điều này khiến cho cơ thể không thể tiêu hóa được lactose và dẫn đến các triệu chứng về tiêu hóa.

Các triệu chứng không dung nạp lactose gồm có:

• Đau bụng
• Tiêu chảy
• Đầy hơi, chướng bụng
• Buồn nôn

Không dung nạp lactose là vấn đề vô cùng phổ biến.

Ước tính có đến 65% dân số thế giới bị chứng không dung nạp này. (1)

Không dung nạp lactose có thể được chẩn đoán bằng nhiều cách, gồm có xét nghiệm khả năng dung nạp lactose, xét nghiệm hơi thở và xét nghiệm pH trong mẫu phân.

Nếu nghi ngờ mình bị chứng không dung nạp lactose thì hãy thử kiêng các sản phẩm từ sữa có chứa lactose, chẳng hạn như sữa và kem rồi theo dõi xem các triệu chứng có thuyên giảm hay không.

Những người không dung nạp lactose thường vẫn có thể ăn phô mai ủ chín và các sản phẩm từ sữa lên men, ví dụ như kefir vì những món này chứa ít lactose hơn các sản phẩm từ sữa khác.

Tóm tắt: Không dung nạp lactose là vấn đề phổ biến và gây ra các triệu chứng về tiêu hóa như tiêu chảy, đầy hơi và chướng bụng. Những người không dung nạp lactose nên tránh các sản phẩm từ sữa như sữa tươi và kem.

2. Gluten

Gluten là tên gọi chung của các loại protein có trong lúa mì, lúa mạch, lúa mạch đen và tiểu hắc mạch (triticale).

Có nhiều vấn đề sức khỏe liên quan đến gluten, gồm có bệnh celiac (không dung nạp gluten), nhạy cảm với gluten không phải bệnh celiac và dị ứng lúa mì.

Bệnh celiac hay không dung nạp gluten xảy ra do phản ứng của hệ miễn dịch của gluten nên được xếp vào nhóm bệnh tự miễn.

Khi những người bị bệnh celiac tiếp xúc với gluten, hệ miễn dịch sẽ tấn công chính ruột non và có thể gây tổn hại nghiêm trọng cho hệ tiêu hóa.

Dị ứng lúa mì thường bị nhầm lẫn với bệnh celiac do có các triệu chứng tương tự nhau nhưng thực chất đây là hai vấn đề hoàn toàn khác nhau. Dị ứng lúa mì xảy ra do protein trong lúa mì khiến hệ miễn dịch tạo ra một loại kháng thể gây dị ứng, còn bệnh celiac là do đáp ứng miễn dịch bất thường với gluten.

Nhiều người dù không bị bệnh celiac hay dị ứng lúa mì nhưng vẫn gặp phải các triệu chứng khó chịu mỗi khi ăn các món có chứa gluten.

Tình trạng này được gọi là nhạy cảm với gluten không phải bệnh celiac (non-celiac gluten sensitivity) - một dạng không dung nạp gluten nhẹ, ước tính xảy ra ở khoảng 0,5 đến 13% dân số. (2)

Các triệu chứng của nhạy cảm với gluten không phải bệnh celiac cũng tương tự như các triệu chứng của bệnh celiac:

• Đầy hơi, chướng bụng
• Đau bụng
• Tiêu chảy hoặc táo bón
• Nhức đầu
• Mệt mỏi
• Đau khớp
• Phát ban da
• Bồn chồn, lo âu
• Thiếu máu

Cả bệnh celiac và nhạy cảm với gluten không phải bệnh celiac đều có thể được kiểm soát bằng chế độ ăn không có gluten, có nghĩa là kiêng tất cả các loại thực phẩm và đồ uống có chứa gluten, chẳng hạn như:

• Bánh mỳ
• Mỳ ống
• Ngũ cốc
• Bia
• Bánh ngọt
• Bánh quy

Tóm tắt: Gluten là một loại protein có trong lúa mì, lúa mạch, lúa mạch đen và tiểu hắc mạch. Không dung nạp gluten hay bệnh celiac gây ra các triệu chứng như đau bụng, đầy hơi và đau đầu.

3. Caffeine

Caffeine là một chất hóa học có vị đắng có trong nhiều loại đồ uống như cà phê, nước ngọt có ga, trà và nước tăng lực.

Caffeine là một chất kích thích, có nghĩa là tác động đến hệ thần kinh, nhờ đó giúp giảm mệt mỏi và tạo sự tỉnh táo.

Nguyên lý hoạt động của caffeine là ngăn cản các thụ thể adenosine - một chất dẫn truyền thần kinh có chức năng điều hòa chu kỳ ngủ - thức và gây buồn ngủ.

Hầu hết người lớn có thể tiêu thụ đến 400mg caffeine một ngày mà không gây hại đến sức khỏe. Lượng caffeine này tương đương khoảng 4 tách cà phê đen.

Tuy nhiên, một số người lại bị nhạy cảm với caffeine và gặp phải phản ứng ngay cả khi chỉ uống một lượng nhỏ caffeine.

Nhạy cảm với caffeine thường là do di truyền hoặc do giảm khả năng chuyển hóa và bài tiết caffeine.

Dị ứng caffeine và nhạy cảm với caffeine là hai vấn đề khác nhau. Dị ứng caffeine xảy ra do phản ứng của hệ miễn dịch.

Ở những người nhạy cảm với caffeine, các triệu chứng thường xuất hiện ngay khi vừa mới ăn hoặc uống một lượng nhỏ caffeine. Các triệu chứng gồm có:

• Tim đập nhanh
• Lo âu, bồn chồn
• Mất ngủ
• Đau đầu
• Tăng huyết áp
• Run chân tay

Tùy theo mức độ nặng nhẹ của tình trạng mà những người bị nhạy cảm với caffein nên cắt giảm hoặc tránh hoàn toàn các loại đồ ăn và thức uống chứa caffeine như cà phê, soda, nước tăng lực, trà và sô cô la.

Tóm tắt: Caffeine là một chất kích thích giúp tỉnh táo nhưng có thể gây ra các triệu chứng khó chịu ở những người bị nhạy cảm. Ngay cả một lượng nhỏ caffeine cũng có thể gây lo âu, bồn chồn, tim đập nhanh và mất ngủ.

4. Salicylat

Salicylat là nhóm hóa chất tự nhiên được các loài thực vật tạo ra để tự bảo vệ khỏi các tác nhân gây hại từ môi trường như côn trùng và mầm bệnh.

Salicylat có đặc tính chống viêm. Trên thực tế, khoa học đã chứng minh thực phẩm giàu salicylat có tác dụng ngăn ngừa một số bệnh như ung thư đại trực tràng. (3)

Các hóa chất tự nhiên này được tìm thấy trong nhiều loại thực phẩm và đồ uống, gồm có trái cây, rau, trà, cà phê, gia vị, các loại hạt và mật ong.

Salicylat không chỉ là là một thành phần tự nhiên trong nhiều loại thực phẩm mà còn được sử dụng làm chất bảo quản và có trong một số loại thuốc.

Mặc dù quá nhiều salicylat có thể gây ra các vấn đề về sức khỏe nhưng lượng salicylat có trong thực phẩm không đủ để gây độc hại. Đa số các trường hợp ngộ độc salicylat đều là do dùng thuốc salicylat quá liều.

Tuy nhiên, cơ thể của một số người lại quá nhạy cảm với các hợp chất này và xảy ra phản ứng bất lợi dù chỉ ăn một lượng nhỏ salicylat.

Các triệu chứng không dung nạp salicylat gồm có:

• Nghẹt mũi
• Viêm xoang
• Polyp mũi và xoang
• Hen suyễn
• Tiêu chảy
• Viêm ruột (viêm đại tràng)
• Nổi mề đay

Mặc dù rất khó loại bỏ hoàn toàn salicylat ra khỏi chế độ ăn uống nhưng những người không dung nạp salicylat nên tránh thực phẩm chứa nhiều salicylat như gia vị, cà phê, nho khô và cam, cũng như là các loại mỹ phẩm và thuốc có thành phần này.

Tóm tắt: Salicylat là hóa chất tự nhiên có trong nhiều loài thực vật và được sử dụng làm chất bảo quản trong thực phẩm và thuốc. Không dung nạp salicylat gây ra các triệu chứng như nổi mề đay, nghẹt mũi và tiêu chảy.

5. Amin

Amin là các hợp chất hữu cơ được tạo ra bởi vi khuẩn trong quá trình bảo quản và lên men thực phẩm. Amin được tìm thấy trong rất nhiều loại thực phẩm.

Mặc dù có nhiều loại amin nhưng chứng không dung nạp amin thường là do histamin.

Histamin là một chất hóa học trong cơ thể có vai trò quan trọng đối với hệ miễn dịch, tiêu hóa và thần kinh.

Histamin giúp bảo vệ cơ thể khỏi bị nhiễm trùng bằng cách tạo ra phản ứng viêm ngay lập tức khi tiếp xúc với chất gây dị ứng. Điều này gây hắt hơi, ngứa và chảy nước mắt nhằm mục đích đẩy những tác nhân gây hại ra khỏi cơ thể.

Ở những người không bị chứng không dung nạp, histamin được chuyển hóa và đào thải dễ dàng.

Tuy nhiên, ở một số người, cơ thể lại không thể phân hủy histamin một cách bình thường, dẫn đến tích tụ histamin trong cơ thể.

Lý do phổ biến nhất dẫn đến tình trạng không dung nạp histamin là do suy giảm chức năng của các enzyme phân hủy histamin, đó là diamine oxidase và N-methyltransferase.

Các triệu chứng không dung nạp histamin gồm có:

• Đỏ bừng da
• Nhức đầu
• Nổi mề đay
• Ngứa
• Lo âu, bồn chồn
• Đau quặn bụng
• Tiêu chảy
• Tụt huyết áp

Những người không dung nạp histamin cần tránh thực phẩm chứa nhiều histamin, chẳng hạn như:

• Thực phẩm lên men
• Thịt chế biến sẵn
• Trái cây sấy khô
• Trái cây có múi
• Quả bơ
• Phô mai ủ chín (ủ lên men)
• Cá xông khoi
• Giấm
• Đồ uống có cồn lên men như bia và rượu

Tóm tắt: Histamin là một hợp chất có thể gây ra các triệu chứng như ngứa, phát ban và đau bụng ở những người bị suy giảm khả năng phân hủy và đào thải histamin ra khỏi cơ thể.

6. FODMAP

FODMAP là từ viết tắt của fermentable oligosaccharides, disaccharides, monosaccharides and polyols, có nghĩa là các loại carbohydrate có thể lên men.

Đó là những cacbohydrate chuỗi ngắn có tự nhiên trong nhiều loại thực phẩm và có thể gây khó tiêu.

FODMAP được hấp thụ kém ở ruột non và đi đến ruột già - nơi mà FODMAP trở thành nguồn cung cấp năng lượng cho vi khuẩn đường ruột.

Những vi khuẩn này phân hủy hoặc làm lên men FODMAP, sản sinh ra khí và gây đầy hơi, chướng bụng.

FODMAP còn có đặc tính thẩm thấu, có nghĩa là hút nước vào hệ tiêu hóa và điều này dẫn đến tiêu chảy.

Các triệu chứng không dung nạp FODMAP gồm có:

• Chướng bụng
• Tiêu chảy
• Đầy hơi
• Đau bụng
• Táo bón

Không dung nạp FODMAP là vấn đề rất phổ biến ở những người bị hội chứng ruột kích thích.

Trong một nghiên cứu, có đến 86% người bị hội chứng ruột kích thích nhận thấy các triệu chứng bệnh thuyên giảm khi thực hiện chế độ ăn ít FODMAP. (4)

Một số loại thực phẩm chứa nhiều FODMAP gồm có:

• Táo
• Phô mai mềm
• Mật ong
• Sữa
• Atisô
• Bánh mỳ
• Các loại đậu
• Bia

Tóm tắt: FODMAP là một nhóm carbohydrate chuỗi ngắn có trong nhiều loại thực phẩm. FODMAP có thể gây ra các triệu chứng khó tiêu ở nhiều người, đặc biệt là những người bị hội chứng ruột kích thích.

7. Sulfite

Sulfite là một loại hóa chất chủ yếu được sử dụng làm chất bảo quản trong thực phẩm, đồ uống và một số loại thuốc.

Sulfite cũng là chất có tự nhiên trong một số loại thực phẩm như nho và phô mai ủ lên men.

Sulfite được thêm vào các loại thực phẩm như trái cây khô để làm chậm quá trình chuyển sang màu nâu và được thêm vào rượu vang để rượu không bị hỏng do vi khuẩn.

Hầu hết mọi người đều không gặp phải vấn đề gì khi ăn thực phẩm và đồ uống chứa sulfite nhưng một số người lại bị nhạy cảm với những hóa chất này.

Nhạy cảm với sulfit xảy ra phổ biến nhất ở những người bị hen suyễn, mặc dù những người khỏe mạnh cũng có thể gặp phải vấn đề này.

Các triệu chứng thường gặp khi bị nhạy cảm với sulfite gồm có:

• Nổi mề đay
• Sưng phù
• Nghẹt mũi
• Tụt huyết áp
• Đỏ bừng mặt
• Tiêu chảy
• Thở khò khè
• Ho

Sulfite thậm chí có thể gây co thắt đường thở ở những bệnh nhân hen suyễn nhạy cảm với sulfite và trong trường hợp nghiêm trọng, nhạy cảm với sulfite còn có thể gây nguy hiểm đến tính mạng.

Cơ quan Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Mỹ (FDA) đã đưa ra quy định bất kỳ loại thực phẩm nào có chứa sulfit hoặc sử dụng sulfit trong quá trình chế biến đều phải ghi rõ thành phần này trên nhãn.

Một số loại thực phẩm có chứa sulfit gồm có:

• Trái cây sấy khô
• Rượu vang
• Rau củ đóng hộp
• Thực phẩm muối chua
• Gia vị
• Snack khoai tây chiên
• Bia
• Trà
• Bánh ngọt, bánh quy đóng gói

Tóm tắt: Sulfite là hóa chất được sử dụng làm chất bảo quản và cũng có tự nhiên trong một số loại thực phẩm. Những người nhạy cảm với sulfite thường gặp các triệu chứng như nghẹt mũi, thở khò khè và tụt huyết áp khi ăn thực phẩm chứa thành phần này.

8. Fructose

Fructose là một loại đường đơn thuộc nhóm FODMAP, có trong trái cây, rau củ và các chất làm ngọt như mật ong, mật cây thùa (agave nectar) và siro ngô có hàm lượng fructose cao (high-fructose corn syrup).

Mức tiêu thụ fructose trên toàn cầu đã tăng đáng kể trong 40 năm trở lại đây và lượng fructose này chủ yếu đến từ các loại đồ uống có đường. Chế độ ăn uống có nhiều fructose có thể dẫn đến béo phì, bệnh gan và bệnh tim mạch.

Tuy nhiên, ở những người hấp thụ kém và không dung nạp fructose, chỉ một lượng nhỏ fructose cũng có thể gây ra các triệu chứng khó chịu.

Ở những người này, fructose không được hấp thụ vào máu một cách hiệu quả. Lượng fructose không được hấp thụ sẽ đi đến ruột già và tại đây, fructose được lên men bởi vi khuẩn đường ruột, gây ra tình trạng đầy bụng, khó chịu.

Các triệu chứng không dung nạp fructose gồm có:

• Trào ngược axit dạ dày
• Đầy hơi, chướng bụng
• Tiêu chảy
• Buồn nôn
• Đau bụng
• Nôn mửa

Những người không dung nạp fructose thường cũng bị nhạy cảm với các loại carb khác trong nhóm FODMAP và cần thực hiện chế độ ăn ít FODMAP.

Cách để kiểm soát các triệu chứng không dung nạp fructose là tránh những thực phẩm chứa nhiều fructose như:

• Nước ngọt có ga
• Mật ong
• Táo và các món làm từ táo như nước ép táo và rượu táo
• Mật cây thùa
• Siro ngô có hàm lượng fructose cao
• Một số loại trái cây như dưa hấu, anh đào và lê
• Một số loại rau như atiso, măng tây, bông cải xanh, nấm, đậu Hà Lan…

Tóm tắt: Fructose là một loại đường đơn mà ruột non hấp thu kém. Ăn thực phẩm chứa nhiều fructose sẽ gây ra các triệu chứng như đầy hơi, đau bụng và tiêu chảy ở những người bị chứng không dung nạp fructose.

Những thực phẩm khác có thể gây không dung nạp

Trên đây là những loại thực phẩm phổ biến nhất gây ra chứng không dung nạp.

Ngoài ra còn có rất nhiều loại thực phẩm và thành phần khác mà cơ thể có thể bị nhạy cảm hoặc không dung nạp, chẳng hạn như:

• Aspartame: là một chất làm ngọt nhân tạo thường được sử dụng để thay cho đường. Mặc dù các kết quả nghiên cứu còn mâu thuẫn nhưng một số nghiên cứu đã phát hiện ra rằng aspartame có thể gây ra các triệu chứng như đỏ mặt, đau đầu, buồn nôn và nghẹt mũi ở những người nhạy cảm.
• Trứng: một số người khó tiêu hóa lòng trắng trứng nhưng không phải bị dị ứng trứng. Không dung nạp trứng có các triệu chứng như tiêu chảy, đầy hơi và đau bụng.
• Bột ngọt: bột ngọt hay mì chính được sử dụng làm gia vị trong các món ăn. Mặc dù cần nghiên cứu thêm nhưng một số nghiên cứu đã chỉ ra rằng ăn nhiều bột ngọt có thể gây đau đầu, nổi mề đay và tức ngực.
• Chất tạo màu thực phẩm: các chất tạo màu thực phẩm như Red 40 và Yellow 5 có thể gây phản ứng quá mẫn ở một số người. Các triệu chứng gồm có phát ban, sưng phù và nghẹt mũi.
• Men: không dung nạp men thường ít gây ra triệu chứng nghiêm trọng hơn so với dị ứng men. Các triệu chứng không dung nạp thường chỉ xảy ra ở hệ tiêu hóa.
• Rượu đường: rượu đường (sugar alcohol) thường được sử dụng để thay thế cho đường với lượng calo chỉ bằng một nửa so với đường tinh luyện. Ở một số người, rượu đường có thể gây ra các vấn đề về tiêu hóa như đầy hơi và tiêu chảy.

Tóm tắt: Cơ thể con người có thể bị nhạy cảm hay không dung nạp nhiều loại thực phẩm và thành phần được dùng trong chế biến thực phẩm, gồm có chất tạo màu thực phẩm, bột ngọt, trứng, men, aspartame và rượu đường.

Tóm tắt bài viết

Không dung nạp thực phẩm khác với dị ứng thực phẩm ở chỗ là không phải do phản ứng của hệ miễn dịch và các triệu chứng không dung nạp thường ít nghiêm trọng hơn.

Tuy nhiên, chứng không dung nạp cũng ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe và cần hết sức lưu ý khi ăn uống.

Một số loại thực phẩm và thành phần phổ biến gây ra chứng không dung nạp hoặc nhạy cảm là các sản phẩm từ sữa, caffeine, FODMAP, fructose và gluten.

Nếu nghi ngờ mình bị nhạy cảm hoặc không dung nạp một loại thực phẩm thì hãy thử kiêng món đó một thời gian và xem các triệu chứng có thuyên giảm hay không. Khi đã xác định được thủ phạm gây ra các triệu chứng khó chịu thì cần hạn chế hoặc tránh hoàn toàn loại thực phẩm đó trong chế độ ăn uống.