Tê bì da do tổn thương thần kinh sau tạo hình thành bụng

Tê bì là hiện tượng không quá xa lạ sau tạo hình thành bụng. Bệnh nhân có thể bị tê, mất cảm giác, giảm cảm giác tạm thời từ vài tuần đến tận một năm sau phẫu thuật. Đôi khi những thay đổi này là tạm thời, nhưng chúng cũng có thể là vĩnh viễn và gây ra những ảnh hưởng đáng kể lên chất lượng cuộc sống và tinh thần của bệnh nhân.

Mất cảm giác, giảm cảm giác do dây thần kinh bị tổn thương

Sau tạo hình thành bụng, bệnh nhân thường xuyên nói rằng họ không có cảm giác ở vùng đã làm phẫu thuật. Tất nhiên, trong vài ngày đầu thuốc gây tê vẫn còn tác dụng nên bệnh nhân đa phần sẽ không cảm nhận được gì nhiều. Sau thời gian thuốc hết tác dụng, tình trạng vô cảm ở da vẫn có thể tồn tại do sự cắt đứt và dịch chuyển các dây thần kinh ở vùng bụng, dẫn đến hiện tượng liệt nhẹ thần kinh không thoái hóa ngoại vi (neurapraxia), mất dẫn truyền thần kinh tạm thời.

Hiện tượng này thường tự biến mất trong vòng 6-12 tuần kể từ ca phẫu thuật, nhưng tùy vào mức độ xâm lấn của ca mổ mà thời gian có thể kéo dài lâu hơn. Thông thường, bệnh nhân sẽ lấy lại được cảm giác sau 1 năm, cá biệt có những trường hợp cần đến 2 năm.

Ngoài cảm giác tê bì, tổn thương dây thần kinh sau tạo hình thành bụng có thể dẫn đến các triệu chứng như:

• Đau mạn tính (đau dai dẳng kéo dài)
• Giảm cảm giác
• Tê liệt

Khi dây thần kinh hồi phục và quay lại, bệnh nhân có thể có những cảm giác kỳ lạ, không giải thích được ở da (ngứa, bỏng rát, châm chích, đau nhói...). Dù chúng có thể không thoải mái, nhưng dẫu sao đó vẫn là những dấu hiệu đáng mừng vì nó có nghĩa là dây thần kinh chỉ bị tổn thương tạm thời và đang dần hồi phục.

Trong trường hợp tình trạng tê bì, mất cảm giác không cải thiện sau khoảng 1 - 2 năm, thì rất có thể là các dây thần kinh đã bị tổn thương vĩnh viễn và không thể vãn hồi.

Một số dây thần kinh có thể bị tổn thương sau tạo hình thành bụng

Có một loại dây thần kinh chắc chắn bị cắt bỏ trong quá trình phẫu thuật tạo hình thành bụng, đó là dây thần kinh bì trước (của nhánh thần kinh liên sườn). Nó mọc xuyên qua lớp cơ thẳng, tiếp nhận kích thích và đem lại cảm giác cho vạt da trước bụng. Do thao tác cắt và di dời thần kinh bì trước là một trong các bước bắt buộc, nên một số tài liệu không xếp nó vào nhóm “các tổn thương dây thần kinh”. Dẫu vậy nó thường là nguyên nhân gây ra cảm giác tê hay gặp ở vạt da sau bóc tách. Khi các nhánh thần kinh này mọc lại, cảm giác ở vạt da trước bụng sẽ trở lại bình thường hoặc gần với mức độ trước phẫu thuật nhất.

Bên cạnh đó, khi làm tạo hình bụng bác sĩ cần rạch một đường ngang mép dưới bụng. Những hoạt động này trực tiếp tác động lên các dây thần kinh trong khu vực. Các dây thần kinh sẽ bị ảnh hưởng là: dây thần kinh đùi, dây thần kinh đùi-bì ngoài, dây thần kinh chậu-hạ vị, dây thần kinh chậu-bẹn. Trong đó có hai dây thần kinh dễ bị ảnh hưởng nhất, đó là:

• Dây thần kinh đùi-bì ngoài. Các ca loạn cảm do tổn thương dây thần kinh đùi-bì ngoài sau phẫu thuật tạo hình bụng chiếm số lượng cao nhất, với tỉ lệ từ 0,36 – 10% tùy vào tài liệu ghi chép.
• Dây thần kinh chậu-hạ vị. Số lượng các ca tổn thương dây thần kinh chậu-hạ vị thấp hơn đùi-bì ngoài. Theo tính toán rủi ro bị tổn thương dây thần kinh này là khoảng 0,10%.

Các dây thần kinh khác có thể bị tổn thương vì một số lý do trong lúc thực hiện phẫu thuật. Điều đó dẫn đến sự mất – giảm độ nhạy cảm ở vùng bụng dưới, vùng mu; không chỉ gây bất tiện mà còn có nguy cơ ảnh hưởng tới đời sống tình dục lành mạnh của bệnh nhân, càng thêm ảnh hưởng tới chất lượng cuộc sống hậu phẫu.

Mức độ giảm cảm giác của da sau tạo hình thành bụng

Không một ai có thể tính toán trước mức độ thay đổi trong cảm giác của bệnh nhân sau tạo hình thành bụng. Để nghiên cứu về sự thay đổi nói trên, người ta chia bụng thành 12 vùng. Qua đó, các nhà nghiên cứu phát hiện tình trạng giảm cảm giác xảy ra với mức độ cao nhất ở vùng chính giữa đường rạch nằm ngang, giữa rốn và mép trên vùng mu (tức vùng số 8). Xúc giác, cảm giác đau, cảm nhận nhiệt độ và cảm nhận độ rung đều giảm đáng kể ở khu vực này sau phẫu thuật.

Sau tạo hình thành bụng, các vùng trên và quanh bụng sẽ trải qua những mức độ mất cảm giác, giảm cảm giác khác nhau. Trong đó:

• Vùng số 8 thường mất cảm giác ở mức độ cao nhất.
• Vùng số 8 và vùng số 11 kém nhạy cảm với nhiệt độ.
• Vùng số 5 có thể gặp tình trạng giảm cảm giác cao hơn so với các vùng còn lại (trừ vùng số 8) và qua thời gian, độ nhạy cảm với nhiệt độ sẽ quay về mức ban đầu.
• Các vùng khác thường kém nhạy cảm đối với các tác động bằng lực, đặc biệt vùng số 8, với những cấp độ khác nhau.
• Độ nhạy cảm với nhiệt ở vùng số 5 có thể quay trở lại sau 30 tháng kể từ khi làm phẫu thuật.

Nguyên nhân khả dĩ được đưa ra cho vấn đề này là:

• Bóc tách vạt da nên cần cắt đứt và thay đổi vị trí của các dây thần kinh bì trước.
• Vết rạch ngang cắt đứt liên kết dây thần kinh với vùng bên dưới (mu – đùi).

Trong khi vùng thượng vị và trung vị (bụng trên và vùng giữa bụng) có các nhánh thần kinh từ các mô xung quanh, thì vùng hạ vị (bụng dưới) lại trở thành khu vực bị cô lập. Điều đó là bởi ngoài việc bóc tách vạt da, thì vết rạch dài còn ngăn liên kết dây thần kinh từ vùng mu và đùi trên. Do đó, vùng số 8 trở thành điểm xa các dây thần kinh cảm giác nhất ở bụng sau tạo hình thành bụng.

Thay đổi cảm giác, hay giảm cảm giác, cũng không có nghĩa là mất đi toàn bộ cảm giác. Tùy vào từng ca mà mức độ và loại cảm giác bị thuyên giảm cũng khác nhau.

Ở vùng số 8, da vẫn giữ được ~75% xúc giác (cảm giác khi chạm vào), nhưng độ nhạy cảm với nhiệt độ chỉ còn khoảng 40%. Điều này có nghĩa số lượng các thụ thể đối với từng cảm giác là khác nhau, và mỗi cảm giác có những dây thần kinh và thụ thể.

Vùng số 8 và vùng số 11 cho thấy độ giảm nhạy đối với nhiệt độ nóng và lạnh. Sự mất cảm giác ở vùng trên khớp mu khả năng cao là do vùng da ở đây bị kéo lên trên, chèn ép lên dây thần kinh; còn vạt da vùng này không bị bóc tách nên dây thần kinh không bị cắt đứt.

Qua theo dõi dài hạn (12-30 tháng), người ta nhận thấy các bệnh nhân có thể hồi phục hoàn toàn cảm giác nóng, lạnh ở vùng thứ 5. Dữ kiện đó cho thấy, theo thời gian, cảm giác nóng lạnh có thể dần quay trở lại ở vùng này.

Nhiều nghiên cứu về vạt da sau tạo hình thành bụng cho thấy, sau một khoảng thời gian “vô cảm” với mọi kích thích tại vùng đã làm phẫu thuật, thì cảm giác sẽ dần quay trở lại. Ban đầu, cảm giác đau xuất hiện trở lại trước, sau đó đến xúc giác và cuối cùng là cảm giác đối với nhiệt độ.

Nguyên nhân dây thần kinh bị tổn thương

Cơ chế gây tổn thương dây thần kinh trong tạo hình thành bụng thường bao gồm:

• Tổn thương trực tiếp: Tổn thương do cắt bỏ, vướng chỉ khâu, đốt... Những dây thần kinh dễ bị tổn thương theo cách này nhất chính là dây thần kinh bì trước, dây thần kinh đùi bì ngoài và dây thần kinh chậu – hạ vị. Dây thần kinh bì trước thường tự mọc lại sau một khoảng thời gian ngắn; hai dây thần kinh còn lại khi bị tổn thương đa phần cần can thiệp phẫu thuật, mặc dù đối với dây thần kinh chậu – hạ vị thì vẫn còn một số biện pháp khác để điều trị.
• Tổn thương gián tiếp: Tổn thương do dây thần kinh bị mắc kẹt trong mô sẹo hình thành trong quá trình phẫu thuật.
• Tổn thương gián tiếp do chèn ép: Ca phẫu thuật gây phù nề trong và xung quanh vùng có dây thần kinh, nằm trong một không gian nhỏ chật hẹp. Dây thần kinh bị chèn ép dẫn đến các biểu hiện đau, giảm cảm giác, tê bì...
• Tổn thương do tư thế sai trong quá trình làm phẫu thuật: Có những tài liệu ghi nhận tổn thương dây thần kinh sau tạo hình bụng do bị đặt sai tư thế trong quá trình mổ. Các dây thần kinh có thể bị thương là: đám rối dây thần kinh cánh tay; dây thần kinh cơ-bì; dây thần kinh quay; dây thần kinh hông-kheo ngoài.

Lưu ý, đa số tổn thương dây thần kinh diễn ra đối với các ca phẫu thuật có kết hợp các thủ thuật khác. Việc kết hợp thủ thuật khiến thời gian nằm sai vị trí kéo dài và dễ dẫn đến tổn thương.

Biện pháp điều trị

Phần quan trọng nhất trong quá trình điều trị tổn thương dây thần kinh chính là bước chẩn đoán. Do những hiện tượng tê bì, đau, giảm cảm giác... là những cảm giác được dự trù trước là sẽ xảy ra sau ca mổ, nên điều này có thể khiến bác sĩ và bệnh nhân khó nhận ra nguyên nhân là do dây thần kinh.

Để chẩn đoán khi người bệnh gặp tình trạng loạn cảm kéo dài, thì bác sĩ cần loại bỏ các nguyên nhân khả dĩ khác. Bệnh nhân nên chủ động trao đổi và cập nhập tình hình hiện tại cho bác sĩ, hỏi và trao đổi cởi mở với bác sĩ về những nghi ngại của bạn. Đừng ngại nêu ra lý do về dây thần kinh trong những buổi tái khám để bác sĩ có thể kiểm tra cho bạn nếu cần thiết.

Đối với những tổn thương của các đây thần kinh, một khi đã được chẩn đoán, thì bác sĩ thường cho bắt đầu điều trị bằng các biện pháp bảo tồn. Bệnh nhân hoặc bác sĩ vật lý trị liệu sẽ:

• Mát-xa giảm sẹo
• Mát-xa giảm tình trạng giảm cảm giác
• Tác động nhẹ giúp vùng bụng bớt nhạy cảm như chạm nhẹ, xả nước nhẹ nhàng qua vùng gặp vấn đề... trong trường hợp bị tăng cảm giác.
• Trong giai đoạn ngắn hạn, điều trị bằng thuốc giảm đau, thuốc chống co giật, thuốc chống trầm cảm ba vòng, thuốc phong bế thần kinh hoặc tiêm steroid cũng có thể giúp cải thiện tình hình.

Những biện pháp này có tác dụng lúc đầu vì tê bì hoặc cơn đau thường sẽ biến mất một cách ngẫu nhiên trong vòng 6 – 12 tháng. Bệnh nhân nên nắm rõ chi tiết này để tránh hoặc giảm bớt phần nào tâm lý lo lắng và hoang mang thường thấy khi gặp những cơn đau mạn tính.

Nếu cảm giác dị cảm không cải thiện sau 3 tháng (tối đa là 6 tháng), thì bệnh nhân sẽ cần được can thiệp phẫu thuật. Tốt nhất là bạn nên nhờ bác sĩ giới thiệu tới một bác sĩ phẫu thuật thần kinh để đánh giá và đưa ra hướng xử lý vấn đề. Tuy nhiên, bệnh nhân không nhất thiết phải đợi đủ 3 tháng kể từ ngày bắt đầu có triệu chứng, đôi khi phẫu thuật sớm sẽ có lợi hơn cho bệnh nhân. Tất nhiên, phẫu thuật chữa tổn thương dây thần kinh cũng có những rủi ro nhất định và có thể gây thêm thương tổn, chỉ bác sĩ có chuyên môn và kinh nghiệm mới nên thực hiện ca mổ dạng này.

Biện pháp ngăn ngừa biến chứng này

Biện pháp phòng tránh tổn thương da tốt nhất chính là lựa chọn một bác sĩ giỏi, có tay nghề và có đủ uy tín để bạn tin tưởng. Chỉ khi bác sĩ hiểu rõ rủi ro này, nắm rõ giải phẫu dây thần kinh ở vùng rạch mổ và cẩn thận trong các bước phẫu thuật... thì bạn hoàn toàn có thể trải qua giai đoạn hồi phục không gặp khó khăn gì.

Để chính mình có thể hồi phục suôn sẻ, bạn nên tuân thủ mọi chỉ dẫn hậu phẫu của bác sĩ, về những việc như ăn uống, đi lại, vận động... Theo dõi cẩn thận những thay đổi của chính bản thân để có thể giúp bác sĩ nắm được tình hình cụ thể nhất trong các buổi tái khám.