Một số tiến bộ trong xạ trị ung thư - bệnh viện 103

Xạ trị là gì?

Phương pháp ứng dụng bức xạ ion hoá năng lượng cao vào điều trị ung thư đã được tiến hành từ những năm đầu của thế kỷ XX, khi người ta dùng kim phóng xạ Radium cắm vào khối u để tiêu diệt tế bào ung thư.

Đến những năm 1950, nguồn phóng xạ Cobalt-60 với bức xạ gamma 1,25 MeV đã được ứng dụng chiếu xạ ngoài điều trị ung thư đạt hiệu quả tốt.

Hiện nay ở các nước tiên tiến, có tới trên 60% bệnh nhân ung thư được điều trị bằng xạ trị. Có thể thực hiện xạ trị đơn thuần hoặc kết hợp với các phương pháp điều trị khác, nhằm mục đích tiêu diệt hoàn toàn các tế bào ung thư (xạ trị triệt căn). Xạ trị có thể với mục đích phòng ngừa tái phát hoặc di căn sau phẫu thuật, sau hoá trị.

Hoặc xạ trị hỗ trợ với mục đích làm giảm thể tích khối u, nhằm đưa khối u ung thư ở giai đoạn không phẫu thuật được thành phẫu thuật được, hoặc hỗ trợ cho hoá trị đạt hiệu quả. Xạ trị được chỉ định điều trị giảm nhẹ triệu chứng: giảm đau (analgic) trong ung thư di căn xương, di căn gan; giảm áp (decompressive) trong ung thư di căn não, tuỷ sống, trung thất, chèn ép tĩnh mạch chủ; cầm máu trong chảy máu do ung thư vòm họng, bàng quang, tử cung…

Xạ trị là phương pháp có nhiều ưu điểm: đối với ung thư giai đoạn sớm, có thể điều trị khỏi, ít gây tổn thương và rối loạn chức năng của cơ quan,    của tổ chức lân cận và ít gây đau đớn.

Có thể điều trị được một số bệnh mà các phương pháp khác không có khả năng can thiệp (ung thư vòm họng). Có thể xạ trị giảm đau (trong di căn cột sống, xương), giảm chèn ép do khối u quá lớn, cầm máu. Tia xạ không gây độc toàn thân, không gây nên những    biến chứng cấp tính đe doạ tính mạng của người bệnh.

Có các kỹ thuật xạ trị chiếu ngoài, xạ trị áp sát và xạ trị chiếu trong.

Xạ trị chiếu ngoài còn gọi là xạ trị từ xa. Ngày nay, rất nhiều thế hệ máy gia tốc tuyến tính (Linear Accelerator – LINAC) ra đời cùng với việc ứng dụng công nghệ tin học đã mang lại những tính năng vượt trội, đang dần thay thế máy cobalt trong điều trị ung thư.

Dao gamma (gammaknife) và dao tia X (cyberknife) trong xạ trị 

Dao tia X thực chất là một máy gia tốc LINAC năng lượng 6 MeV được gắn trên một tay robot nhiều khuỷu rất linh động, có thể tạo ra chùm tia hội tụ với tâm điểm là khối u.

Còn dao gamma sử dụng bức xạ tia gamma của nguồn Cobalt-60. Hệ gamma quay cũng dựa theo nguyên lý dao gamma cổ điển nhưng thay cho collimator cố định là hệ thống collimator quay quanh đầu.

Với hệ thống gamma quay, suất liều tại các điểm đồng tâm có thể đạt 3Gy/phút với độ lệch vị trí < 0,1mm. Dao gamma cho phép có thể điều trị với suất liều lớn trên 10Gy. Do đó với xạ trị thông thường phải kéo dài 30-35 buổi chiếu thì với dao gamma chỉ cần 1-5 buổi chiếu, tiện lợi hơn cho người bệnh, đạt kết quả nhanh như một cuộc mổ, vì thế nên người ta gọi là xạ phẫu thay cho thuật ngữ xạ trị trước đây.

Để đạt được liều đủ lớn ở điểm hội tụ và liều cực tiểu tới các mô lành xung quanh, các chùm tia gamma phát ra từ các nguồn phải mảnh và hội tụ tốt. Vì vậy, về nguyên tắc chỉ nên dùng dao gamma để điều trị các khối u có kích thước nhỏ, thường dưới 5cm.

Đến nay người ta thường chỉ định điều trị bằng dao gamma cho một số trường hợp như:

• Các khối u di căn vào não, điều trị bằng dao gamma đạt hiệu quả tốt.
• U màng não ở các vị trí khác nhau, đặc biệt là vùng không can thiệp được bằng phẫu thuật hoặc phẫu thuật gây ra nhiều biến chứng như: u ở vùng rãnh trượt (Cluvis), u góc cầu tiểu não, u gần các mạch máu lớn…
• U thần kinh đệm độ I, II, III.
• U tuyến yên, đặc biệt là những khối u xâm lấn vào tổ chức xung quanh như động mạch cảnh, xoang tĩnh mạch, mổ hở không lấy được hết u.
• U sọ hầu thể đặc.
• U vùng tuyến tùng như: u tế bào mầm, u màng não, u thần kinh đệm.
• U dây thần kinh số V, số VIII, u dây thần kinh hỗn hợp…
• Các khối dị dạng mạch máu não…

Dao tia X ngoài những chỉ định như dao gamma, do có năng lượng lớn hơn nên còn có chỉ định xạ phẫu cho cả u ngoài não như u gan, u phổi…

Gần đây một số công nghệ mới điều trị ung thư đã được ứng dụng như: xạ trị bằng bức xạ Proton, Neutron nhanh, Neutron chậm…

Các thiết bị này đều có ưu điểm

• Là chùm hạt có năng lượng lớn, lên đến hàng trăm MeV, tuân theo hiệu ứng đỉnh Bragg, nghĩa là giải phóng năng lượng ở cùng một độ sâu trong mô
• Cho phép tạo ra năng lượng cực đại tại khối u ung thư, trong khi đó ở các mô lành lân cận liều chiếu lại rất thấp, hiệu quả điều trị khỏi bệnh cao
• Giảm thiểu được các biến chứng do tia xạ gây nên.

Cùng với sự tiến bộ của các thế hệ máy xạ trị, các kỹ thuật xạ trị 3D theo hình thái khối u, xạ trị điều biến liều, xạ trị cắt lớp, xạ trị theo nhịp… cũng từng bước được ứng dụng giúp cho việc điều trị được tối ưu hoá, đạt hiệu quả cao đồng thời giảm thiểu được các biến chứng trong điều trị.

Ở Việt Nam, trong thời gian qua ở một số cơ sở điều trị ung thư như Trung tâm Ung bướu – Bệnh viện Quân y 103; Bệnh viện Quân y 175… đã lắp đặt đưa vào khai thác sử dụng các máy xạ trị ung thư LINAC hiện đại. Đây là loại máy gia tốc 2 chùm tia (electron và tia X) năng lượng cao, có hệ thống multileaf collimator (MLC).

Chùm tia có rất nhiều mức năng lượng khác nhau 4 MeV, 6 MeV đến 15 MeV…, có thể thực hiện được các kỹ thuật điều trị chiếu xạ 3D theo hình thái khối u, chiếu xạ điều biến liều.

Bằng kỹ thuật xạ trị trên máy gia tốc có MLC, liều xạ được phân bố tối đa theo hình dạng khối u, độ đồng liều tại u đạt trên 95%, hạn chế liều chiếu ở tổ chức lành xung quanh là tối thiểu.

Bệnh nhân được chụp CT mô phỏng, lập kế hoạch xạ trị trên máy vi tính đảm bảo đạt độ đồng liều tại khối u và liều chiếu đối với các cơ quan nhạy cảm đều trong giới hạn an toàn. Nhờ có thiết bị cố định đầu, cố định thân, đảm bảo độ chính xác trong khi chiếu xạ.

Quy trình chiếu xạ trên máy gia tốc gồm các bước:

• Cố định bệnh nhân – mô phỏng – lập kế hoạch xạ trị – kiểm tra trên phantom – tiến hành điều trị.
• Xạ trị áp sát còn gọi là xạ trị tiếp cận.
• Có thể dùng một ống áp (applicator) đặt trước rồi đưa đồng vị phóng xạ vào sát với khối u để chiếu xạ. Như vậy có thể tăng liều chiếu ở khối u và giảm liều chiếu cho mô lành.
• Việc đưa nguồn xạ được thực hiện sau khi đã đặt ống áp đúng vị trí, thực hiện bằng điều khiển từ xa (qua máy tính) cho nên còn gọi là xạ trị áp sát nạp nguồn sau. Các kỹ thuật như dùng các hạt (seed) gắn phóng xạ cấy vào mô ung thư cũng được coi là xạ trị áp sát.

Tại các cơ sở này cũng đã được trang bị máy xạ trị áp sát suất liều cao dùng nguồn xạ Iridium-192 điều trị ung thư vòm họng, amydal, thực quản, trực tràng, cổ tử cung, bàng quang, tiền liệt tuyến, các ung thư nông ở ngoài da… Xạ trị áp sát kết hợp với xạ trị ngoài mang lại hiệu quả điều trị cao.

Nguồn: Bệnh viện 103